Historia rozwoju niezawisłości sędziowskiej

Jest to streszczenie odczytu dr. Zygmunta Hahna wygłoszonego na pierwszem konstytuującem Walnem Zgromadzeniu członków Krajowego Związku Sędziów we Lwowie 10 listopada 1907 r.

Referat został wygłoszony przez jednego z najbardziej znanych sędziów zaangażowanych w powstanie pierwszej organizacji sędziowskiej na ziemiach polskich, czyli Krajowego Związku Sędziów we Lwowie. Niestety nie jest znany w swej kompletnej treści, a jedynie w streszczeniu opublikowanym w czasopiśmie „Reforma Sądowa”, który to periodyk stał się organem Krajowego Związku Sędziów. W związku z tym opracowanie ma jedynie charakter przyczynkarski. Uznaliśmy, że z uwagi na jego treść, czas powstania oraz miejsce opublikowania należy je przypomnieć.

Autor pokazuje jak ukształtowało się niezależne i niezawisłe sądownictwo w Anglii oraz w Niemczech. Jak wprowadzano kolejne gwarancje niezawisłości sędziowskiej i je potwierdzano w kolejnych regulacjach.

Zachowano oryginalną pisownię, poprawiając jedynie błędy interpunkcyjne.

Pojęcia kluczowe: historia sądownictwa; niezawisłość sędziowska; nieusuwalność sędziów; powoływanie sędziów

Odczyt dra Zygmunta Hahna wygłoszony na pierwszem konstytuującem Walnem Zgromadzeniu członków Krajowego Związku Sędziów we Lwowie dnia 10 listopada
1907, (w streszczeniu)

Nowoczesny kierunek prawny odnośnie do wymiaru sprawiedliwości zasadza się na dwóch postulatach: rozdziale administracji od sądownictwa i niezależności stanu sędziowskiego od rządu centralnego (niezawisłość sędziowska).

Niezawisłość sędziów starano się zagwarantować przez przyznanie im dwóch przywilejów: nieusuwalności i dożywotności; – obok tych dwóch przywilejów zachodzą jeszcze rozliczne kwestye doniosłe dla niezależności tego stanu, których uregulowanie winno nastąpić w drodze ustawy.

Z jednej strony rozdział spraw między sędziów samoistnych i sądy kollegialne, tworzenie kollegiów przy sądach kolegialnych, z drugiej strony: mianowanie sędziów, należyte uposażenie materyalne, posuwanie ich na wyższe posady – przyznawanie im odznaczeń, w końcu pociąganie ich do dyscyplinarnej odpowiedzialności.

Gwarancye niezawisłości stanu sędziowskiego stworzyło najstarsze państwo konstytucyjne Anglia i to dość wcześnie, bo po wypędzeniu Jakóba II-go przy końcu wieku XVII-go przez przyjęcie do ustaw zasadniczych postulatu dożywotności sędziów i stałego systemu płac.

Sądownictwo angielskie jest obecnie unormowanem, Iudicature Act z 1873 i uzupełnieniem tegoż z roku 1875, 1876 i 1879-go.

Najwyższy Trybunał sądowy (Supreme Court of Iudicature) zastąpił dotychczas istniejące trybunały sąd. (Kings Benuch, court of commoun pleas, ot exchequer, court of chancery admiralty, probate matrimonial cause etc.) właściwość jego rozciąga się na całe państwo, jest 1-szą instancyą i instancyą odwoławczą dla niższych sądów i wtedy funguje jeden sędzia, jest instancyą odwoławczą przeciw orzeczeniom Najwyższego Trybunału w I. instancyi i wtedy funguje dwóch lub trzech sędziów.

Ponad Najw. Trybunałem sądowym stoi Izba lordów (House of lords) rozstrzygająca rewizye przeciw wyrokom Najwyższego Trybunału sądowego jako sądu odwoławczego.

Obok tego istnieje w Anglii 59 sądów hrabstw (camby courts), w Londynie city court i 14 police courts – 21 w miastach stipendiary Magistrates w 105 miastach recorders i niedająca się oznaczyć ilość sędziów pokoju (great nupaid) sądząc samoistnie, lub tworząc petty sessions lub quartersessions.

Liczba sędziów angielskich nie przekracza 260-ciu i kilku, nie licząc jednak sędziów pokoju, a tłumaczy się to tem, że w Anglii fungują sędziowie przeważnie pojedynczo – w instancyach odwoławczych w liczbie dwóch lub trzech, (stosunkowo o połowę mniejszą ilością spraw niż w Niemczech), że mają do pomocy znaczną ilość masters, registrers, spełniających nawet funkcye sędziowskie, minimalną ilością środków prawnych, ścieśnieniem kompetencyi sądów na korzyść niższych instancyi i organów pomocniczych w końcu nadzwyczaj wysokimi kosztami procesu.

Co do stanowiska sędziów, to nominacya sędziów hrabstw następuje przez lorda kanclerza, sędziów Najw. Trybunału przez Monarchę przez powoływanie z grona adwokatów. Wydalenie może nastąpić co do pierwszych przez lorda kanclerza, co do drugich przez króla za żądaniem obu izb parlamentu. Są dożywotni. Płace ich są nadzwyczaj wysokie – sędziów hrabstw 1500 – sędziów Najw. Trybunału 5000-6000 f. Dowolność sędziów przy wydawaniu wyroków jest wielką – powodują się zasadami słuszności – w końcu nie są urzędnikami.

Następnie prelegent przystąpił do skreślenia stosunków sądownictwa w Niemczech, skreślił krótki rys walki o niezawisłość sędziowską tamże, a dalej przeszedł do obowiązujących postanowień państwa niemieckiego. Od dnia 1. stycznia 1871 nosi związek północno-niemiecki nazwę państwa niemieckiego. Pierwszy parlament niemiecki uchwalił ustawę zasadniczą z dnia 16, kwietnia 1871. Gesetz betreffend die Verfassung des deutschen Reichs. W art. 86 i 87 ust. zasadn. uznano niezawisłość sędziów, przyznano im przywilej dożywotności i nieprzenoszalności, w myśl art. 4 ust. 13. tejże ustawy należy do nadzoru państwa ustawodawstwo co do postępowania sądowego.

Na podstawie tej ustawy wydano ustawę organizacyjną (Gerichtsverfassungsgesetz w dniu 27, stycznia 1877), która powtórzyła przyznane sędziom ustawą zasadniczą przywileje dożywotności i nieusuwalności, dozwalając rządowi prawo wkroczenia do sfery sędziego w wypadku zmiany organizacyi, zresztą z powodów utylitarnych lub w razie kary, jednakże wedle norm i form przepisanych przez ustawę.

Nadto wydano przepisy dyscyplinarne dla członków Reichsgerichtu, mianowanych przez cesarza na propozycyę rady związkowej (Bundesrat). Unormowanie dyscyplinarnego postępowania dla sędziów niższych instancyi pozostawiono ustawodawstwu krajowemu.

Niektóre państwa niemieckie uznały już poprzód niezależność władz sądowych. Bawarya ustawą z r. 1818. Baden ustawą z 20 VIII 1818 Würtembergia ustawą z 25 IX 1819

– Hessen Darmstadt ustawą z dnia 17 XII 1820, Koburg ustawą z dnia 8 VIII 1821.

W Królestwie Pruskiem ustawa zasadnicza (Verfassungsurkunde für den preussichen Staat) – nosi również datę o wiele wcześniejszą, bo z dnia 31. stycznia 1850, a postanowienia jej gwarantujące niezawisłość sędziowską są zupełnie podobne do przedtem wspomnianej ustawy zasadniczej państwa niemieckiego z dnia 16 IV 1871.

Ustawa dyscyplinarna pruska, z dnia 7 V 1851, która uległa rewizyi wskutek ustawy z dnia 9 IV 1879, podała po raz pierwszy definicyę Dienstvergehen „Ein Verstoss gegen die den Beamten obliegenden Pflichten“. Unormowała wypadki przeniesienia sędziego na inne miejsce służbowe lub w stan spoczynku, postanowiła system gradualny kar i określiła kompretencyę sądów dyscyplinarnych.

Ustawodawstwa dyscyplinarne w różnych państwach związkowych: w Bawaryi (dokument konstytucyjny z 26 V 1818 roku), edykt o stosunkach sług państwowych, ust. zasadn. z 4 VI 1848 i ustawa organizacyjna z dnia 26 III 1881 roku. W Saksonii (ust. z d. 20 III 1881 raku) Würtembergii (ust. z d. 28 VI 1876 roku) zawierają podobne do ustawy dyscyplinarnej pruskiej postanowienia.

Następnie prelegent przeszedł do omówienia kwestyi zastępstwa sędziów, które unormowano również ustawodawstwem państwowem w Niemczech. Przez postawienie między innymi zasad, że ustanowienie zastępstwa następuje na wniosek prezydyum odnośnego trybunału i że odwołanie nie może nastąpić przed upływem czasu, na który zastępstwo ustanowiono, a dalej do omówienia kwestyi tworzenia kollegiów.

Również i tę kwestyę uregulowano ustawą organizacyjną państwową z d. 27 I 1877. W myśl tej ustawy w miejsce prezydenta weszły dwa ciała: kollegium dyrektorów i prezydium co do składów senatów, mianowania przewodniczących i rozdziału czynności (Prezydyum tworzą prezydent, dyrektorowie i członek najstarszy rangą lub wiekiem).

Na końcu skreślenia stosunków niemieckich wspomniał prelegent krótko o tabelach kwalifikacyjnych i płacach urzędników sędziowskich w Niemczech.

Stosunki sadownictwa w Austrii rozwijały się podobnie jak w państwie niemieckiem; konsolidacya ich następowała powoli wskutek znacznych różnic między poszczególnymi krajami koronnymi pod względem kulturalnym i narodowym.

W wieku XVIII-ym stan sędziowski stał nadzwyczaj nisko, pociągnęło też to za sobą za czasów Józefa II-go wydalanie znacznej ilości urzędników i tajne ich nadzorowanie w sposób ubliżający stanowi sędziowskiemu.

Ordynacya sądowa z dnia 1 V 1781 roku nie nadała urzędnikom sędziowskim charakteru niezawisłości, dopiero ruch wolnościowy roku 1848. spowodował wydanie ces. patentu z dnia 28 VIII 1850, zawierającego dokładne postanowienia co do kar dyscyplinarnych; przymusowego przeniesienia i wydalenia ze służby.

W roku 1853, dnia 3. maja wydany patent ces. przyznał napowrót rządowi dowolność w tej kwestyi i zniósł różnicę w traktowaniu urzędników sędziowskich i kancelaryjnych.

Dopiero ust. zasadnicza z dnia 21. grudnia 1867 N. 144. Dz. U. P. dała sędziom formalne gwarancye niezawisłości.

Kwestyą, kto jest sędzią, normuje obecnie ustawa organizacyjna z d. 27. listopada 1896 N. 217 D.U.P. w §§ 1-2, które zastąpiły § l ust. z d. 21. maja 1868, Dz.U.P. N. 46 o traktowaniu dyscyplinarnem urzędników sędziowskich i przymusowym przeniesieniu ich na inne miejsce lub w stan spoczynku.

Wchodzą tu w grę także §§ 30 ust. organ. § 5 u. 1 i § 25 ust. organ.

Sposób mianowania sędziów określają art. 5. ust. zasad. z d. 21. grudnia 1867. N. 144 Dz.U.P. § 18 ust. org., który utrzymał w mocy § 7. instr. sąd. z dnia 3. maja 1863. Dz.U.P. N. 81.

Stanowisko sędziów określają art. 6 i 7 ust. zasad.; o wymogach zaś do uzyskania stanowiska przy władzach sądowych stanowią §§ 1-6 ces. pat. z d. 3 maja 1853 roku N. 81 D. U.P.

O obowiązkach urzędowych osób sądowych stanowią §§ 45 i 49 powołanej instr. sąd., art. 12 i 13 ust. zasadn. z d. 21 XII 1867, dekret nadworny z 5 lutego 1813 zb. u. sąd. Nr. 1030 rozp. min. spraw wewn. z d. 4 marca 1846 L 5362., dekret. nadworny z 20 czerwca 1784 zb u. sąd. N. 53 § 50 instr. sąd., dekret nadworny z 10 lutego 1826 zb. ust. sąd. N. 2160, dekret kancel. nadw. z 30 stycznia 1823 zb. ust. sąd 51 §§ 82 i 83 i instr. sąd. z dnia 5. maja 1897 D.U.P., N. 112.

Wykonywanie władzy dyscyplinarnej nad urzędnikami sędziowskimi unormowane ustawą dyscyplinarną z dnia 21. maja 1868 N. 46 D.U.P., nie różni się w zasadniczych punktach od ustawy dyscyplinarnej pruskiej, gdyż wspomniana ustawa została ułożoną na wzór pruskiej ustawy dyscyplinarnej z r. 1851.

Ustawa dyscyplinarna z 21. maja 1868 mieści w sobie postanowienia w §§ 48. 49 i 55 o możności zatrudnienia sędziego samoistnego za należytem odszkodowaniem, po za miejscem służbowem, przez przeciąg 6-ciu miesięcy w tym samym okręgu apelacyjnym, a odnośnie do pomocniczych urzędników sędziowskich o możności przeniesienia ich w drodze administracyjnej na inne miejsce służbowe – lub w stan spoczynku.

Przepisy te podobnie jak §: 8. nor. jur. i w ślad za tem idący przepis § 25 u. 2 ust. organ. traktujący sędziów samoistnych przy sądach powiatowych w siedzibie Trybunału l-szej instancyi jako członków Trybunału i dopuszczający każdego czasu odwołania z dotychczasowego stanowiska spotkały się z przeciwnymi głosami w nauce, a nawet stałej komisyi ustawodawczej parlamentu.

Kwestya zastępstwa przy sądach w Austryi jest o wiele łatwiejszą do przeprowadzenia wskutek tego, iż sądy powiatowe w siedzibie trybunału I-szej instancyi stanowią jedną całość, wskutek możności korzystania z przepisu § 49. ust. dyscyplinarnej przepisującego każdemu sędziemu obowiązek 6 miesięcznej pomocniczej działalności poza miejscem służbowem, w końcu całego zastępu pomocniczych urzędników sędziowskich t. j. adjunktów mianowanych dla okręgu wyższ. Sądu krajowego.

Rozdział czynności następuje z reguły na przeciąg następnego roku: przy sądach powiatowych przez naczelnika sądu wedle zasad ustalonych przez Ministerstwo sprawiedliwości, przy sądach kolegialnych skład Senatów zarządza prezydent Sądu i oznacza, do którego Senatu sam przystępuje. Podział czynności zarządza również prezydent sądu na przeciąg jednego roku, w obrębie senatów rozdziela przewodniczący sprawy między członków (§ 18 proc. karn. 30 l proc. karnej ust. z 23 maja 1873 Nr. 120 D.U.P. o czasowem zawieszeniu sądów przysięgłych §§ 32-33, 34, 35 ust. org. § 7, 21 i 23 instr. sąd. z 5. maja l897 D. U.P. N. 112.

Co do kolegiów przy Trybunałach II instancyi przepisy są zupełnie te same z tem, że oznaczenie przewodniczących senatu i ich zastępców nie wymaga dalszego zatwierdzenia.

W myśl statutu dla Najw. Trybunału sądowego i kasacyjnego – (ces.pat. z 7. sierpnia 1850 D.n.p. N. 3251) skład senatów przysługuje pierwszemu prezydentowi względnie tegoż zastępcy.

Skład senatów dyscyplinarnych przy sądach krajowych wyższych Najw. Trybunale następuje również na przeciąg jednego roku.

Przedstawienie stosunków sądownictwa w Austryi zakończyło określenie przepisów o tabelach kwalifikacyjnych i o rangach tudzież płacach urzędników sędziowskich.

Spóźniona pora nie pozwoliła słuchaczom na powzięcie uchwał w kierunku zmiany niektórych postanowień obowiązujących - pozostawiając nowo obranemu Wydziałowi, inicjatywę w tym względzie.

Pierwotna publikacja:

„Reforma Sądowa” 1908, R. XII, nr 2, s. 21-24.