Problematyka wyłączenia sędziego w postępowaniu cywilnym, ze szczególnym uwzględnieniem wyłączenia sędziego po wydaniu orzeczenia kończącego – uwagi de lega lata i de lege ferenda

            Każde postepowanie przed sądem jest przejawem dążenia do urzeczywistnienia bądź powstrzymania interesów innej strony zaangażowanej w sprawę. Niektóre relacje osobiste czy też zawodowe powodują, że co do zasady bezstronny sędzia jest uwikłany w dane postępowanie. W celu niedopuszczenia do takich sytuacji została powołana instytucja wyłączenia sędziego, która gwarantuje bezstronne orzekania w sprawie^[1]. Bezstronność, jak podkreśla się w piśmiennictwie, jest podstawowym obowiązkiem sądu, instytucja wyłączenia sędziego ma na celu chronić nie tylko interesy stron, ale przede wszystkim dobro wymiaru sprawiedliwości^[2].

            Ustawodawca wprowadzając przywołaną instytucję nie określił w Kodeksie postępowania cywilnego^[3], ram czasowych, do kiedy można skutecznie domagać się wyłączenia sędziego. Zarysowany problem może okazać się nieoczywisty z punktu widzenia praktyki sądowej. Wskazanie konkretnego terminu w którym można domagać się wyłączenia sędziego pozwoliłoby rozwiać przedstawione wątpliwości. Ponadto nie istnieje unormowanie określające postępowanie w przedmiocie wniosku złożonego po wydaniu nieprawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie.

            Przedstawione dylematy mogą stanowić poważne wyzwanie interpretacyjne w praktyce stosowania prawa. Niejednokrotnie zdarzyć się może, że strona niezadowolona z wyroku, będzie domagać się wyłączenia sędziego w trakcie postępowania apelacyjnego. Wówczas aktualizuje się problem czy taki wniosek należy traktować jako bezprzedmiotowy albo czy powinien być rozpoznany na ogólnych zasadach.   

Instytucja wyłączenia sędziego w procesie cywilnym stanowi jeden z przejawów prawa do sądu zagwarantowanego w Konstytucji RP^[4]. Instytucja wyłączenia sędziego jest istotnym instrumentem gwarantującym rzetelny przebieg procesu sądowego oraz zapewniającym rzeczywistą bezstronność i niezawisłość sędziego, jak również niezależność sądownictwa (wymiaru sprawiedliwości)^[5]. Prócz konstytucyjnych gwarantów, instytucja wyłączenia sędziego chroniona jest na gruncie prawa międzynarodowego, zwłaszcza w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka^[6]. W polskim k.p.c. zostały uregulowane dwa modele wyłączenia sędziego: z mocy ustawy (iudex inhabilis) oraz wyłączenie sędziego na wniosek (iudex suspectus). Przywołane regulacje z perspektywy ustrojowej zmierzają do zapewnienia rozpoznania sprawy przez sąd nie budzący wątpliwości co do bezstronności^[7]. Zdaniem S. Kotas - Turoboyskiej, bezstronność sędziego przejawia się w zupełnej niezależności sędziego od stron i równym ich traktowaniu, sędzia zatem nie może być zainteresowany wynikiem sprawy, a orzeczenie powinno być wolne od subiektywnych ocen sędziego^[8].

Pierwszym z omawianych wypadków jest wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy, uregulowany w art. 48 § 1 pkt 1 - 6 k.p.c. Zgodnie z przywołanym przepisem, sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy: w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki; w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia; w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli; w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;  w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator; w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.

Zacytowany artykuł zawiera zamknięty katalog przyczyn, które eliminują sędziego z mocy samego prawa, do rozpoznania danej sprawy. Równocześnie istotnym jest, że sędzia co do którego istnieją postawy do wyłączenia z mocy ustawy, nie jest zobligowany do składania zawiadomienia o którym mowa w art. 51 k.p.c. W doktrynie, zgodnie z poglądem przedstawionym przez J. Gudowskiego: ustrojowe i procesowe znaczenie wyłączenia sędziego z przyczyn określonych w art. 48 § 1 k.p.c. oraz skutki, jakie powoduje wzięcie udziału w wydaniu orzeczenia przez sędziego podlegającego wyłączeniu z tych przyczyn, sprawiają, że zawiadomienie, o którym mowa w komentowanym przepisie, nie jest warunkiem sine qua non wyłączenia; do wyłączenia dochodzi z mocy samego prawa, jeżeli występuje którakolwiek podstawa określona w wymienionym przepisie^[9]. Przywołany przez autora pogląd należy w całości podzielić. Instytucja wyłączenia sędziego z mocy ustawy określona w art. 48 § 1 k.p.c. powoduje, że zaistnienie którejkolwiek z przyczyn wskazanych w powołanym artykule implikuje, że sędzia jest wyłączony, bez konieczności zawiadomienia. Równocześnie w postanowieniu o wyłączeniu sędziego, które jest niezaskarżalne, stwierdzony jest fakt wyłączenia z mocy ustawy. Orzeczenie to zatem ma charakter deklaratoryjny. 

Istotnym jest także, że w razie stwierdzenia wyłączenia sędziego z mocy art. 48 § 1 k.p.c., sąd w którym sprawa się toczy jest zobligowany do wystąpienia do sądu przełożonego o wyznaczenie innego równorzędnego sądu do rozpoznania sprawy – art. 48¹ k.p.c. Omawiana instytucja wyłączenia sądu, została wprowadzona Ustawą z 4.07.2019 r.^[10]. Dotychczas w polskim prawie cywilnym procesowym, nie istniało unormowanie, które wprost wskazywałoby, że w przypadek wyłączenia sędziego z mocy ustawy jednocześnie powoduje wyłączenie całego sądu od rozpoznania sprawy. Postanowienie sądu przełożonego o wyznaczeniu innego równorzędnego sądu, ma tak jak w przypadku orzeczenia o wyłączeniu sędziego charakter deklaratoryjny^[11].

Brak wyłączenia sędziego co do którego zachodzą przesłanki opisane w art. 48 § 1 k.p.c. i wydanie przez tego sędziego orzeczenia w sprawie, powoduje nieważność postępowania – zgodnie z art. 379 pkt 4 k.p.c.

Drugim modelem wyłączenia sędziego określonym w k.p.c., jest instytucja wyłączenia sędziego na wniosek – iudex suspectus, unormowana w art. 49 § 1 k.p.c. Zgodnie z powołanym artykułem niezależnie od przyczyn wymienionych w art. 48 § 1 k.p.c., sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Treść przywołanego artykułu już na pierwszy rzut oka wskazuje różnicę pomiędzy omawianymi instytucjami. W przypadku o którym mowa w art. 48 § 1 k.p.c., sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy, zaś odnośnie modelu z art. 49 § 1 k.p.c., konieczny jest wniosek strony bądź żądanie sędziego, a przyczyna wyłączenia musi wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Ponadto przesłanki wyłączenia z mocy ustawy, są określone konkretnie, zaś wyłączenie na wniosek mają charakter ocenny. Przepis art. 49 § 1 k.p.c. w sposób generalny określa charakter przesłanek względnych wyłączenia sędziego. Przytoczona treść przepisu zawiera więc wyrażenia nieostre, wieloznaczne, mogące obejmować wiele różnorodnych stanów faktycznych^[12].

W orzecznictwie także podkreślano odmienność tych dwóch instytucji.

W postanowieniu z 7.09.1994 r. Sąd Najwyższy wskazał, że wyłączenie oparte na podstawie art. 49 § 1 k.p.c. poddane jest innym rygorom, gdy z inicjatywą wyłączenia występuje sędzia i innym, gdy z taką inicjatywą występuje strona^[13]. Różnica kształtuje się na poziomie inicjatywy w przedmiocie wyłączenia, podstawie wyłączenia oraz możliwości ewentualnego zaskarżenia postanowienia. Oddalenie wniosku w przedmiocie wyłączenia sędziego, podlega bowiem zaskarżeniu w drodze zażalenia do innego składu danego sądu – art. 394^1a § 1 pkt 10 k.p.c. Z kolei oddalenie żądania sędziego złożonego na zasadzie art. 49 § 1 k.p.c. nie podlega zaskarżeniu^[14].

Przechodząc do kwestii uzasadnionej wątpliwości co do bezstronności sędziego w danej sprawie, należy wskazać, tak jak zostało to powyżej zarysowane, że ta przesłanka ma charakter ocenny. Wykładnia art. 49 § 1 k.p.c. pozwala na sformułowanie dwóch przesłanek, które umożliwiają uwzględnienie wniosku o wyłączenie sędziego. Po pierwsze, może to nastąpić, gdy w okolicznościach konkretnej sprawy występuje obiektywna, a więc weryfikowalna, wątpliwość co do jego bezstronności. Po drugie, gdy wątpliwość ta ma charakter uzasadniony^[15]. Nieostrość zwrotu: „okoliczność tego rodzaju”, powoduje szeroki zakres interpretacyjny zacytowanej formuły. Orzecznictwo sądowe w szczególności wskazuje na relacje zachodzące pomiędzy sędzią, a innymi podmiotami, takie jak więź rodzinna, przyjaźń, sympatia, nienawiść, niechęć, powiązania majątkowe lub gospodarcze. Są to więc typowe relacje dwuczłonowe charakteryzujące się, w zależności od okoliczności, symetrią albo jej brakiem. Konsekwentnie, jeśli określona relacja zbudowana jest na emocji, druga z jej stron może tę emocję odwzajemniać, ale nie musi. Na bezstronność sędziego może bowiem rzutować jego stan emocjonalny związany z udziałem w postępowaniu określonego podmiotu, nawet jeśli ten ostatni nie tylko nie żywi podobnych emocji, ale nawet nie zdaje sobie sprawy z ich występowania po stronie sędziego^[16]. Odczucie strony co do bezstronności sędziego, musi być uzasadnione w okolicznościach danej sprawy, nie może zatem odnosić się do jakiegokolwiek sędziego orzekającego w danym sądzie, a jedynie do sędziego wyznaczonego do konkretnej sprawy, toczącej się z udziałem strony, domagającej się wyłączenia sędziego^[17].

W orzecznictwie wskazuje się też na fakt, że Ustawa nie przytacza wskazówek co do rodzaju okoliczności mogących wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego
w danej sprawie. Nie wystarczą zatem jakiekolwiek okoliczności zachodzące w odniesieniu do sędziego, lecz takie, które mogłyby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego^[18]. To zatem podmiot zgłaszający winien przedstawić konkretne dowody na okoliczności, które powodowałyby wyłączenie sędziego w myśl omawianej regulacji. Równocześnie zgodnie z poglądem wyrażonym przez J. Gęsiaka, brak kryteriów ustawowych implikuje konieczność kierowania się zasadami doświadczenia życiowego i rozpatrywania w ich świetle zasadności przytoczonych argumentów^[19]. Wywołany autor dostrzega zasygnalizowany problem w postaci nieostrości zwrotów użytych przez ustawodawcę w art. 49 § 1 k.p.c., które wymagają dookreślenia w trakcie podejmowania decyzji procesowej w przedmiocie wyłączenia sędziego.

2. Termin do złożenia wniosku w przedmiocie wyłączenia sędziego
   
   

            Wyłączenie sędziego zarówno z mocy samej ustawy oraz na wniosek co do zasady nie jest obwarowane żadnym sztywnym terminem. Omawiając instytucję wyłączenia sędziego z mocy samej ustawy (art. 48 § 1 k.p.c.) należy wskazać, że ustawodawca tworząc ten model wyłączenia, nie określił równocześnie terminu, w którym momencie realizują się przyczyny określone w powołanym artykule. Powyższy brak, pozwala zatem na stwierdzenie, że początek okresu w którym sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy, jest chwila wszczęcia postępowania przez zainteresowany podmiot i przydzielenie danej sprawy, konkretnemu sędziemu. Wątpliwości w tym zakresie budzi z kolei przypadek, kiedy sprawa, co do której istnieją podstawy wyłączenia sędziego z mocy samej ustawy, trafi do innego sędziego z tego samego wydziału. Wówczas bowiem, pomimo faktu, że sędzia wyłączony z mocy ustawy nie orzeka w danym postępowaniu, realizują się przesłanki określone w art. 48¹ k.p.c. Literalne brzmienie artykułu 48¹ k.p.c. nie wskazuje jednak na to, że w takim przypadku należy wyłączyć cały sąd od rozpoznania. Ustawodawca używając formuły: „W przypadku wyłączenia sędziego na podstawie art. 48 § 1 pkt 1-4 k.p.c.” sugeruje, że sędzia musi w pierwszej kolejności zostać przydzielony do danej sprawy, zaś deklaratoryjne postanowienie o jego wyłączeniu z mocy ustawy powoduje ziszczenie się przesłanki do wystąpienia przez sąd do sądu przełożonego. Przedstawiona interpretacja jest chybiona i nie znajduje uzasadnienia. W celu poprawnej analizy art. 48¹ k.p.c. należy bowiem sięgnąć do celu wprowadzenia omawianej instytucji. Ustawodawca wprowadzając instytucję przekazania sprawy określoną w art. 48¹ k.p.c. miał na względzie aby z góry wykluczyć wpływ oczywistych zależności osobistych (koleżeńskich, towarzyskich) między wyłączonym sędzią a pozostałymi sędziami danego sądu na rozstrzygnięcie danej spraw, co pozwala na lepsze zagwarantowanie bezstronności sądu^[20]. Oznacza to zatem, że fakt przydzielenia sprawy do referatu sędziego wyłącznego z mocy ustawy nie ma znaczenia w kontekście realizacji przesłanek z art. 48¹ k.p.c. Stanowisko to, zostało także wyrażone przez Sąd Najwyższy m.in. w postanowieniu z 28.07.2023 r.^[21], interpretacja, uzależniająca stosowanie art. 48¹ k.p.c. od tego, który z sędziów sądu właściwego został wylosowany do rozpoznania sprawy, względnie, czy odjęcie władzy jurysdykcyjnej sędziemu urzędującemu w tym sądzie w związku z wyłączeniem z mocy samej ustawy zostało potwierdzone w trybie jurysdykcyjnym, nie ma oparcia w brzmieniu rozważanego przepisu i nie uwzględnia dostatecznie charakteru wyłączenia sędziego następującego ipso iure; prowadziłaby ona ponadto do rezultatów sprzecznych z celem art. 48¹ k.p.c.

Tak jak powyżej zaznaczono, nie został również określony końcowy termin możliwości wyłączenia sędziego z mocy samej ustawy. Analizując treść samego przepisu art. 48 § 1 k.p.c. i konsekwencji jego niezastosowania, należy dojść do wniosku, że możliwość wyłączenia sędziego z mocy ustawy nie wygasa po zakończeniu postępowania. Zasygnalizowana teza wiąże się z tym, że jeśli sędzia wyłączony z mocy ustawy uczestniczył w składzie sądu w danej sprawie a strona nie wiedziała lub nie mogła się domagać jego wyłączenia, zachodzi wówczas podstawa do wznowienia postępowania – art. 401 pkt 1 k.p.c. Przy czym należy podzielić pogląd wyrażony przez D. Zawistowskiego, zgodnie z którym: nieracjonalne byłoby przy tym stanowisko, że ustawodawca przy określaniu podstaw wznowienia z przyczyn nieważności przypisał większe znaczenie uczestniczeniu w składzie sądu sędziego, który był np. nieuprawniony do orzekania w określonym sądzie z uwagi na upływ okresu delegacji, niż uczestniczeniu w składzie sądu sędziego, który podlegał wyłączeniu z mocy ustawy^[22]. Za przyjęciem takiego poglądu należy wskazać, że treść art. 401 pkt 1 k.p.c. ujmuje węższy zakres przyczyny wznowienia postępowania z powodu nieważności niż art. 379 pkt 4 k.p.c. gdzie użyto sformułowania: „jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy”. Treść z kolei art. 401 pkt 1 k.p.c. wskazuje, że: „jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy”. Nieuzasadnione zatem jest, że ustawodawca ogranicza prawo do wznowienia postępowania tylko do przypadku gdy sędzia wyłączony z mocy ustawy wydał w sprawie orzeczenie. Równocześnie fakt, że sędzia wyłączony z mocy ustawy wydał w sprawie, w istocie stanowi, że sędzia ten był w składzie sądu, który orzekał w danej sprawie.

Powyższe dywagacje implikują jednocześnie termin do którego istnieje możliwość wyłączenia sędziego z mocy ustawy tj. na podstawie art. 48 § 1 k.p.c. Zgodnie z art. 407 § 1 k.p.c. skargę o wznowienie wnosi się w terminie 3 miesięcy od dnia w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia. W orzecznictwie wskazuje się, że początek biegu 3-miesięcznego terminu wyznacza dzień, w którym strona w sposób wiarygodny dowiedziała się o okolicznościach stanowiących podstawę wznowienia. Decyduje faktyczne powzięcie wiadomości, a nie dzień, w którym strona mogła lub powinna się dowiedzieć o podstawach wznowienia^[23]. Oznacza to zatem, że strona musi podjąć wiarygodne, obiektywne informacje o istnieniu przyczyn wyłączenia. Równocześnie termin do wznowienia postępowania objęty jest prekluzją określoną w art. 408 k.p.c. zgodnie z którym, po upływie 10 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem przypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie reprezentowana. Termin ten, nie podlega przywróceniu^[24].

Wobec powyższych należy dojść do wniosku, że instytucja wyłączenia sędziego z mocy ustawy, może mieć zastosowanie w ciągu dziesięciu lat od dnia uprawomocnienia się wyroku, który został wydany przez sędziego podlegającemu wyłączeniu. W przywołanym terminie strona może zgłosić wniosek o wznowienie postępowania, który opierać się może między innymi na podstawach o których mowa w art. 48 § 1 k.p.c. Co więcej, w przypadku stwierdzenia, że w sprawie orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, wówczas, jeśli ten sędzia nadal pracuje w danej jednostce, sprawa powinna być przekazana przez sąd przełożony w myśl art. 48¹ k.p.c.

            Przechodząc do terminu w jakim można złożyć wniosek o wyłączenie sędziego, należy wskazać, że ustawodawca również nie usystematyzował tej problematyki. Naturalnym wydaje się być, że strona, która ma wątpliwości co do bezstronności sędziego, winna złożyć wniosek wkrótce po uzyskaniu informacji o składzie orzekającym. Informacja o składzie wynika po części z treści art. 42a § 5 p.u.s.p.^[25], przy czym instytucja ta powołana została w celu umożliwienia stronie złożenia wniosku o przeprowadzenie badania niezawisłości i niezależności sędziego, pełni także funkcję informacyjną dla stron postępowania. Po otrzymaniu pierwszego pisma w sprawie, strona może zgłosić wniosek o wyłączenie sędziego, jeżeli chce dokonać tego w formie pisemnej. Ustawodawca w treści art. 50 § 1 k.p.c. wskazał, że wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia. Oznacza to, że strona może w piśmie procesowym o którym mowa w art. 126 k.p.c. złożyć wniosek o wyłączenie sędziego lub do protokołu – jeśli odbywa się posiedzenie przygotowawcze. Wskazanie odnośnie posiedzenia przygotowawczego jest o tyle istotne, gdyż z treści art. 50 § 2 k.p.c. wynika, że strona, która przystąpiła do rozprawy, powinna uprawdopodobnić ponadto, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana.

Przywołane normy prawne, nie określają dokładnego (ustawowego) terminu do kiedy możliwym jest złożenie wniosku o wyłączenie sędziego. Wniosek płynący z tego stwierdzenia jest taki, że strona co do zasady może złożyć wniosek o wyłączenie sędziego na każdym etapie postępowania, aż do jego zakończenia w danej instancji. W tym miejscu należy podzielić pogląd wyrażony przez C.P. Waldzińskiego, zgodnie z którym zakończenie postępowania przed sądem I instancji, jest ostatecznym terminem do zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego^[26]. Podobne stanowisko zajął T. Szanciło^[27]. Złożenie przedmiotowego wniosku o wyłączenie sędziego sądu I instancji w postępowaniu apelacyjnym, traktuje się jako spóźniony^[28]. Przy czym tak jak zasygnalizowano powyżej, z uwagi na treść art. 50 § 2 k.p.c., koniecznym jest prócz spełnienia przesłanek z § 1 w/w artykułu, także uprawdopodobnienie przez stronę, że przyczyna wyłączenia sędziego powstała później lub po przystąpieniu do rozprawy, stała się jej znana. W tym miejscu koniecznym jest wyjaśnienie dlaczego, nie jest dopuszczalne złożenie wniosku o wyłączenie sędziego aż do końca terminu o którym mowa w art. 408 k.p.c. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na skutki jakie rodzi wadliwe obsadzenie sądu, jeśli zachodzą przyczyny wyłączenia z mocy ustawy oraz wnioskowego modelu wyłączenia. Pierwszy z nich powoduje nieważność postępowania, co jest jasno wskazane w art. 379 pkt 4 k.p.c. w przypadku wydania przez takiego sędziego orzeczenia co do istoty. Z kolei wydanie orzeczenia przez sędziego, który następnie został wyłączony w myśl art. 49 § 1 k.p.c. takiej nieważności nie powoduje. Trafnie w orzecznictwie wskazuje się, że nawet w sytuacji uzasadnionego wniosku o wyłączenie sędziego podjęte przez niego czynności, nie należące do kategorii nie cierpiących zwłoki, nie powodują nieważności postępowania, a stanowią uchybienia procesowe, które mogą wpłynąć na wynik sprawy. Stosownie do treści art. 379 pkt 4 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi bowiem wtedy, gdy w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy. Chodzi tu zatem o przypadki wymienione w art. 48 § 1 k.p.c.^[29]. Na pierwszy rzut oka widoczna jest różnica wad procesowych w przypadku kiedy orzeczenie wyda sędzia, który jest wyłączony z mocy ustawy, a który został wyłączony na wniosek strony.

3. Złożenie wniosku o wyłączenie sędziego przez stronę, po wydaniu merytorycznego orzeczenia

Merytoryczne orzeczenie co do zasady kończy postępowanie cywilne w danej instancji. W myśl jednak poczynionych rozważań, nie stanowi to przeszkody dla zgłoszenia przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego po wydaniu orzeczenia a przed jego uprawomocnieniem/ zaskarżeniem. Strona bowiem może co do zasady również po wydaniu rozstrzygnięcia w sprawie domagać się wyłączenia sędziego. Wówczas zainteresowana strona musi pamiętać o uprawdopodobnieniu, że przyczyna wyłączenia powstała dopiero później lub stała się jej znana, jeśli sprawa podlegała rozpoznaniu na rozprawie.

W przypadku z kolei rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym m.in. powództwa oczywiście bezzasadnego – art. 191¹ k.p.c., strona zwolniona jest z powyższego obowiązku,
z uwagi na brak konieczności wyznaczenia rozprawy przez sąd. Istotne wówczas stają się ramy czasowe w trakcie których można domagać się wyłączenia sędziego. Strona ma możliwość zgłoszenia takiego wniosku przed uprawomocnieniem się orzeczenia bądź przed wniesieniem środka zaskarżenia. Co do zasady jest to termin 7 dni w trakcie którego można zgłosić wniosek o uzasadnienie orzeczenia, bądź odpowiednio 7 dni od otrzymania odpisu postanowienia z uzasadnieniem czy 14 dni od otrzymania odpisu wyroku z uzasadnieniem. Po upływie przywołanych terminów uprawnienie strony wygasa. W tym miejscu należy wskazać, że trafnie Sąd Najwyższy podnosi, że de lege lata brakuje zatem możliwości orzekania przez sąd II instancji o wyłączeniu sędziego sądu pierwszej instancji na wniosek zgłoszony przez stronę dopiero w trakcie postępowania apelacyjnego^[30]. Przy czym możliwość tego rodzaju wyłączenia sędziego, prowadziłaby do skutku w postaci uchylenia orzeczeń kończących postępowanie, wydanych  przez sędziów wyłączonych w myśl art. 49 § 1 k.p.c.. Orzeczenia takie byłyby obarczone wadą wskazaną w art. 50 § 3 pkt 2 k.p.c. W judykaturze, w zakresie tej instytucji (wyłączenia sędziego na wniosek), wyrażono też pogląd, że jedynie rozpoznanie sprawy z naruszeniem art. 50 § 3 k.p.c. przez sędziego, co do którego następnie zapadło orzeczenie o jego wyłączeniu lub wniosek o wyłączenie oparty na art. 49 k.p.c. nie został w ogóle rozpoznany, należy uznać za rozpoznanie sprawy przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy^[31]. W przypadku uznania przez sad II instancji, że zachodziła przyczyna wyłączająca sędziego w myśl art. 49 § 1 k.p.c., orzeczenie wówczas byłoby obarczone wadą w postaci nieważności postępowania zgodnie z art. 379 pkt 4 k.p.c. i skutkowałoby to uchyleniem zaskarżonego orzeczenia, zniesieniem postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania – art. 386 § 2 k.p.c.

Przechodząc do problematyki co sąd winien zrobić z wnioskiem o wyłączenie sędziego, który wydał orzeczenie, przed uprawomocnieniem się decyzji procesowej lub jej zaskarżeniem, należy wskazać, że istnieją alternatywy co do możliwości postępowania. Pierwsza z nich stanowi  rozwiązanie w postaci umorzenia postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego. Drugim wariantem jest natomiast merytoryczne rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego, co z kolei wydłużyłoby czas w przypadku uprawomocnienia się orzeczenia lub przedłużyłoby termin do przedłożenia środka zaskarżenia sądowi II instancji. Pozostając w sferze rozważań  w przedmiocie rozpoznania takiego wniosku, można też posłużyć się drugą możliwością w postaci wprowadzenia regulacji umożliwiającej sądowi odwoławczemu procedowanie w zakresie wyłączenia sędziego sadu I instancji.

Pierwsze stanowisko zostało powołane przez Sąd Apelacyjny w Krakowie z 13.03.2017 r. w sprawie I ACz 201/17, które opiera się na założeniu, że sędzia po wydaniu orzeczenia kończącego w sprawie nie może podejmować już żadnych merytorycznych czynności, mających wpływ na treść orzeczenia. Sąd Apelacyjny w Krakowie wskazuje także, że instytucja z art. 48 i 49 k.p.c. jest skonstruowana w taki sposób, że można żądać wyłączenia sędziego od rozpoznania konkretnej sprawy. Skoro sędzia wydał merytoryczne orzeczenie, to nie ma możliwości dokonać jakichkolwiek czynności w sprawie, które miałyby wpływ na jego treść, „otwarcie zamkniętej rozprawy na nowo” w myśl art. 225 k.p.c. nie jest możliwe po wydaniu wyroku^[32].  Wobec czego w ocenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie wniosek taki jest bezprzedmiotowy, a postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego podlega umorzeniu^[33].

Powyższą możliwość należy odrzucić. Na przedpolu szczegółowych rozważań, należy wskazać, że orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie zostało wydane jeszcze przed wejściem w życie reformy z 04.07.2019 r. W ówczesnym brzmieniu art. 386 § 5 k.p.c. w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sąd rozpoznaje ją w innym składzie. Treść zacytowanego artykułu w istocie czynił wniosek o wyłączenie sędziego złożony po wydaniu orzeczenia bezprzedmiotowym. Wówczas tak jak słusznie podniesiono, sędzia objęty wnioskiem, po wydaniu orzeczenia, nawet w przypadku uchylenia decyzji procesowej, odsunięty byłby od rozpoznania sprawy. Jednakże przywołana powyżej ustawa z 04.07.2019 r. nowelizująca k.p.c., diametralnie zmieniła brzmienie zacytowanego artykułu. W obowiązującej dziś, art. 386 § 5 k.p.c. brzmi następująco:
w przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd rozpoznaje ją w tym samym składzie, chyba że nie jest to możliwe lub powodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu. Równocześnie zgodnie z nowowprowadzonym art. 391¹ k.p.c. w przypadku rozpoznania apelacji od wyroku wydanego na skutek oczywiście bezzasadnego powództwa, kierunek rozpoznania jest zdecydowanie zawężony gdyż sąd II instancji może oddalić apelację albo w  przypadku stwierdzenia, że powództwo nie jest oczywiście bezzasadne, sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania – art. 391¹ § 3 k.p.c. Wówczas to z uwagi na obowiązujące brzmienie art. 386 § 5 k.p.c. sprawa trafiłaby ponownie do tego samego sędziego, który był objęty wnioskiem o wyłączenie.

Wobec wyżej przytoczonych zmian należy wskazać, że pierwsza z omawianych możliwości jest już nieaktualna. Z uwagi na nową treść art. 386 § 5 k.p.c. oraz nową instytucję w postaci oddalenia powództwa oczywiście bezzasadnego (art. 191¹ k.p.c.) i apelacji od tego środka, umorzenie postępowania w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego po wydaniu orzeczenia, należy odrzucić. Nowelizacja k.p.c. z 2019 r. wprowadziła istotną zmianę polegającą na tym, że sędzia orzekający w sprawie, nie jest tak jednoznacznie odsunięty od podejmowania merytorycznych decyzji, po zapadnięciu orzeczenia. Obecna treść art. 386 § 5 k.p.c. jasno wskazuje, że w przypadku uchylenia orzeczenia przez sąd odwoławczy, sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd I instancji w tym samym składzie, chyba że nie jest to możliwe lub powodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu. Zmiana brzmienia zacytowanego artykułu miała na celu ograniczenie przerzucania postępowania dowodowego na sądy odwoławcze przez sądy pierwszo – instancyjne. W uzasadnieniu zmiany czytamy, że to sędzia, który wydał zaskarżone orzeczenie poniesie skutki swoich błędów, w postaci dodatkowego nakładu pracy. W konsekwencji będzie to sprawiedliwe oraz stanowić będzie motywacje do starannego prowadzenia postępowania^[34].

Z uwagi na powyższe, należy dojść do wniosku, że strona jest uprawniona do zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego nawet po nieprawomocnym zakończeniu postępowania, a przed wszczęciem postępowania odwoławczego. Wniosek o wyłączenie sędziego winien być z kolei rozpatrzony przez sąd w którym sprawa się toczy. Rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego, da wówczas sądowi odwoławczemu jasny sygnał, czy zachodzi nieważność postępowania czy też nie. Równocześnie będzie sprzyjać szybkości postępowania gdyż zostanie rozpoznany wniosek o wyłączenie sędziego zaś w przypadku uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, sprawa nie trafi do tego samego sędziego, który wydał orzeczenie.

W przypadku zaś ponownego złożenia wniosku o wyłączenie tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności, będzie to stanowiło podstawę do pozostawienia wniosku w aktach sprawy bez dalszych czynności – art. 50¹ § 1 pkt 2 i § 2 k.p.c. Z kolei rozpoznanie takiego wniosku przez sąd odwoławczy nie spowoduje nadmiernej zwłoki
w postępowaniu apelacyjnym. Co więcej da sądowi II instancji możliwość oceny, czy wraz z badaniem braków formalnych skargi, zachodzi przyczyna wyłączająca sędziego wydającego zaskarżone orzeczenie.

Szczególne znaczenie rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego po wydaniu przez niego orzeczenia w sprawie, będzie miało w przypadku wydania wyroku od powództwa oczywiście bezzasadnego – art. 191¹ k.p.c. Ustawodawca w takiej sytuacji, zawęził możliwości rozpoznania apelacji od takiego wyroku. Sąd odwoławczy może apelację oddalić albo
w przypadku stwierdzenia, że powództwo jest bezzasadne, uchylić orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Wówczas zgodnie z art. 386 § 5 k.p.c. w zw. z art. 391¹ § 3 k.p.c., sprawa ta, co do zasady trafi do sądu I instancji orzekającego w tym samym składzie. Idąc dalej, strona w przypadku rozpoznania sprawy z zastosowaniem art. 191¹ k.p.c., nie ma możliwości podjęcia informacji o składzie orzekającym a przez to złożenia wcześniejszego wniosku o wyłączenie sędziego, niż po wydaniu przez niego orzeczenia. Jednoznacznie świadczy o tym brzmienie art. 191¹ § 1 i 2 k.p.c., które po pierwsze, ograniczają czynności związane z następstwami wniesienia pozwu (uzupełnienie braków, uiszczenie opłaty itp.) oraz umożliwiają wydanie orzeczenia bez rozpoznania wniosków wraz z pozwem. Powracając do art. 42a § 5 p.u.s.p., to właśnie przy wysłaniu pierwszego pisma z sądu, strona ma możliwości powzięcia informacji co do wyłączenia danego sędziego. Wobec czego, w taki przypadku możliwość wyłączenia sędziego na wniosek by nie zaistniała, a zarazem byłaby niemożliwa z uwagi na wydanie orzeczenia. Powyższy wniosek należy wysunąć z faktu, że właśnie wyrok z uzasadnieniem w sytuacji powództwa oczywiście bezzasadnego jest co do zasady pierwszym i ostatnim pismem wysyłanym z sądu. Strona wówczas musiałby co do zasady z każdym pozwem (gdyż nie można z góry zakładać, że każde powództwo nie jest oczywiście bezzasadne) składać wnioski o wyłączenie wszystkich sędziów licząc, że akurat padnie na referenta, co po pierwsze jest niedopuszczalne – art. 53¹ § 1 pkt 3 k.p.c., a po drugie, absurdalne.

W przypadku przyjęcia koncepcji w postaci umorzenia postępowania o wyłączenie sędziego gdy strona składa taki wniosek wraz z apelacją, to jednocześnie należy to traktować jako odebranie stronie prawa do rozpoznania sprawy przez bezstronny sąd. Jest to o tyle istotne, że zostało zawężone pole dla rozpoznania apelacji od takiego orzeczenia, do badania czy powództwo jest oczywiście bezzasadne – art. 391¹ § 3 k.p.c. W tym miejscu należy także zwrócić uwagę na fakt, że zaskarżenie wyroku wydanego w warunkach art. 191¹ k.p.c. jest możliwe tylko w kierunku uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania – art. 391¹ § 3 k.p.c. Co w przypadku uchylenia orzeczenia powodowałoby, że sprawa wraca do tego samego sędziego, wobec którego zachodziły wątpliwości co do jego bezstronności.

Kończąc powyższe rozważania należy także wskazać, że zgodnie z art. 398² § 4 k.p.c. Skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach, w których powództwo oddalono na podstawie art. 191¹. Skargę kasacyjną wniesioną w takich sprawach pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. Oznacza to zatem, że niedopuszczalnym jest uchylenie orzeczenia wydanego jako oczywiście bezzasadnego w drodze nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Potwierdza to zatem argument o konieczności uregulowania możliwości wyłączenia sędziego po wydaniu nieprawomocnego orzeczenia. Strona bowiem zwłaszcza w przypadku o którym mowa w art. 398² § 4 k.p.c. nie ma możliwości „naprawienia” zaistniałej sytuacji w drodze skargi kasacyjnej.

4. Podsumowanie

           
Konkludując powyższe dywagacje należy dojść do wniosku, że w polskim postępowaniu cywilnym brak jest jasno określonych ram czasowych, do kiedy należy zgłosić wniosek o wyłączenie sędziego. Ponadto nie ma także rozwiązania w przedmiocie dalszych czynności sądu po złożeniu wniosku o wyłączenie, w momencie kiedy zapadło nieprawomocne orzeczenie kończącego postępowanie.

Tak jak zaznaczono w szczegółowych rozważaniach, należy odrzucić możliwość umorzenia postępowania o wyłączenie sędziego po wydaniu orzeczenia kończącego postępowanie. Na skutek nowelizacji k.p.c. zaszły istotne zmiany, które powodują, że stanowisko to jest nieaktualne. Obecnie sędzia referent nawet po nieprawomocnym zakończeniu postępowania w danej instancji, może nadal mieć wpływ na końcowy wynik sprawy. Nie można bowiem a priori zakładać, że zaskarżone orzeczenie zostanie utrzymane w mocy czy też zmienione przez sąd odwoławczy. W myśl obowiązujących przepisów, w przypadku uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, postępowanie prowadzi co do zasady ten sam sędzia, który wydał zaskarżone orzeczenie. Jest to o tyle istotne w przypadku rozpoznania apelacji od orzeczenia wydanego na skutek oczywiście bezzasadnego powództwa, gdzie ustawodawca zawęził zakres zaskarżenia. Umorzenie postępowania zatem  przedmiocie wyłączenia sędziego obecnie nie znajduje uzasadnienia.

Z uwagi na treść art. 386 § 5 k.p.c. i art. 391¹ § 3 k.p.c., należy wskazać, że wniosek o wyłączenie sędziego po wydaniu nieprawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie, winien być rozpoznany na tych samych zasadach, co zgłoszony w toku postępowania. Zwłaszcza w przypadku o którym mowa w art. 191¹ k.p.c., gdyż strona co do zasady nie ma możliwości złożenia wcześniej wniosku  wyłączenie sędziego, jak po otrzymaniu odpisu wyroku z uzasadnieniem. Trudnym jest zatem do wyobrażenia, że strona nie może złożyć wniosku o wyłączenie sędziego, a przez to traci ona prawo do rozpoznania sprawy przez bezstronny sąd. Takie stanowisko jest niedopuszczalne w myśl gwarancji konstytucyjnych oraz standardów międzynarodowych. Ponadto umorzenie postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego w myśl stanowiska Sądu Apelacyjnego, powodowałoby przedłużenie postępowania w przypadku uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Strona wówczas z pewnością złożyłaby kolejny wniosek o wyłączenie sędziego, który winien być rozpoznany. W przypadku zaś, merytorycznego rozpoznania takiego wniosku, strona traci uprawnienie do składania następnych wniosków, jeżeli są oparte na tych samych podstawach co pierwotnie oddalony wniosek.

Ustawodawca kształtując termin do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego, mógłby wzorować się na modelu ukształtowanym w przypadku zgłoszenia interwencji ubocznej. Zgodnie z art. 76 k.p.c., interwencję uboczną można zgłosić w każdym stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji. Myśl ta zgadzała by się z postulatem przedstawionym przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22.02.2012 r., II PK 267/11, zgodnie z którym brak jest w k.p.c. przepisu umożliwiającego rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego rozpoznającego sprawę w I instancji w trakcie postępowania apelacyjnego. Strona mogłaby wówczas domagać się wyłączenia danego sędziego i w przypadku uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, nie byłoby konieczności kolejnego procedowania w przedmiocie wyłączenia. Równocześnie rozpoznanie takiego wniosku przez sąd odwoławczy, wskazałoby czy zachodzi nieważność postępowania czy też nie. Ponadto nie stanowiłoby to wniosku złożonego dla zwłoki, gdyż sąd II instancji mógłby bez przeszkód rozpoznać wniosek o wyłączenie sędziego I instancji na posiedzeniu niejawnym po zbadaniu braków formalnych apelacji. Orzeczenie w przedmiocie wyłączenia sędziego I instancji ukierunkowałoby także całe postępowanie apelacyjne, gdyż stanowiłoby to podstawę do weryfikacji czy zachodzi nieważność postępowania.

W przypadku zaś pozostawienia w gestii sądu I instancji orzekania w przedmiocie wyłączenia sędziego już po zapadnięciu decyzji procesowej, należy wskazać, że nie wydłużyłoby to znacząco postępowania. Z przyczyn czysto praktycznych, lepszym rozwiązaniem byłoby pozostawienie takiego wniosku do rozpoznania sądowi odwoławczemu. Wówczas nie następowałoby ryzyko dalszego wydłużania postępowania, a sprawa toczyłaby się nadal przed sądem odwoławczym.

[PRZYPISY]